هر عمليات اکتشافی ( اکتشاف در معناي عام ) از دو مرحله اساسي تشکيل شده است ، که اين مراحل عبارتند از : الف) پيجويي ب) اکتشاف 

الف) پيجويي ( کسب اطلاعات مقدماتي )

پی جوئی و پتانسیل یابی مواد معدنی

جهت پی جوئی ماد معدنی مراتب ذیل اهمیت زیادی دارند :

1 - گزارشات معدنی و زمین شناسی منطقه

 2- نقشه های زمین شناسی بزرگ مقیاس  

3- کارهای قدیمی معدنی و معادن متروکه بویژه محل های استخراج شده قدیمی موسوم به معادن شدادی که در صدها سال قبل و حتی قبل از ظهور اسلام سابقه فعالیت معدنی داشته و در شناسایی آنومالی های فی اهمیت بسیار زیادی دارند . در این گونه آنومالی های معدنی معمولاً مواد گداخته که ماده معدنی از آنها استحصال شده است به صورت سرباره های سیاه رنگی در نزدیکی محل های برداشت دیده می شود .

4- کسب اطلاع از افراد محلی و کوهگردها و شکارچیان

5- پی جوئی و کنترل آبراهه ها و مسیل ها بویژه حاشیه های داخلی آنها

6- کنتراست رنگ تشکیلات و سنگها و تغییرات ناگهانی رخساره ها

7- شناسایی زون های آلتره

متعاقباً نقشه آلتراسیون کل منطقه تهیه و ارائه خواهد شد.

    اولين مرحله از مراحل اکتشاف مرحله پيجویي است که در صورت رضايت بخش بودن نتايج حاصل ، آغاز عمر يک معدن خواهد بود . هدف اصلي پيجويي جستجو وتعيين محل يک آنومالي ، يعني يک ناهنجاري زمين شناسي با مختصات يک کانسار کاني ميباشد .

    اخذ تصميم در مورد نوع کاني و محلي که بايد در آن پيجويي صورت گيرد ، بخشي از برنامه کلي پيجويي و اکتشاف است و به عوامل گوناگوني از قبيل شرايط بازار ، قيمت و ميزان عرضه و تقاضا ، کالاهاي جايگزين و قابل رقابت ، توليد و رشد ، شرايط جغرافيايي و زمين شناسي مستعد و جو سياسي و تجاري مناسب بستگي دارد .

    از آنجا که اغلب کانسارها امروزه در سطح زمين و در معرض ديد نيستند روشهاي جستجوي مستقيم بايستي با روشهاي غير مستقيم تکميل شوند .

 روشهاي مستقيم مانند آزمايشات فيزيکي و مشاهده اي ، مطالعات زمين شناسي ونقشه برداري ، نمونه برداري در پيجويي کانسارهاي غير في و زغالسنگ که اغلب داراي رخنمون هستند يا در زير روباره هاي کم عمق واقعند ، موفق مي باشند ولي براي کانسارهاي في بکار گيري روشهاي غيرمستقيم مانند روشهاي ژئوفيزيکي ، ژئوشيميايي و گياه شناسي زمين تقريبا هميشه اجتناب ناپذير است .

1-1-پيجويي زمين شناسي :

پيجويي زمين شناسي ، بکار گيري علم پيدايش و تشکيل کانسار کاني ، نقشه برداري ساختماني و تجزيه و تحليلهاي کاني شناسي و سنگ شناسي در کشف ، تشخيص و ارزيابي پيگردهاي کاني است .

    کاربرد زمين شناسي براي جستجوي کاني شامل بررسي ويژگيهاي زايشي منطقه هدف ، جمع آوري داده هاي بدست آمده در جريان هر يک از مراحل پيجويي و اکتشاف ( نقشه برداري ، مطالعات دگر ساني و زون بندي ، پيمايش گمانه ها و مغزه ها ، .) تفسير داده هاي زمين شناسي جمع آوري شده ، يکپارچه و هم سنخ کردن کليه اطلاعات ديگر جهت هدايت جستجوي کانسار و ارزيابي آن ميباشد .

1-2- پیجویی ژئوفیزیکی و ژئوشیمیایی :

پيجويي ژئوفيزيکي :

    در ميان روشهاي پيجویي غير مستقيم روش يا روشهاي ژئوفيزيکي در رأس قرار دارند .

 در پيجوييهاي ژئوفيزيکي ، تغييراتي را در شرايط زمين شناسي که ممکن است ناشي از وجود کانسارهاي کاني اقتصادي باشد ، از فاصله اي مشخص کشف مي کنند . با استفاده از ابزارهاي بسيار حساس تغييرات خواص فيزيکي زمين ( ناهنجاريها ) انداره گيري مي شوند . اين ناهنجاريها ميتواند ناشي از وجود يک کانسار کانسنگ باشند يا نباشند ، ولي تشخيص اين امر پيچيده و مشکل است .

    دامنه نفوذ روشهاي ژئوفيزيکي هوابرد تقريباً نامحدود است ولي نفوذ آنها در زمين بندرت از 90 متر فراتر مي رود . کاربرد ژئوفيزيک جهت پيجويي و اکتشاف در آغاز در صنايع نفت و گاز طبيعي شروع شد و بيشترين ميزان موفقيت را تا کنون در اين زمينه کسب کرده است . از طريق ژئوفيزيک همچنين ميتوان اطلاعات با ارزشي براي تهيه ي نقشه هاي زمين شناسي ،که موقعيت فضايي کانسار (عمق ، شکل ،.) يا شکلهاي زمين ساختي (چينه ، گسلها و .) را بيان ميکند ، بدست آورد .

 هر روش جهت اندازه گيري خاصيت يا مشخصه خاصي است که براي کانيهاي مختلف متفاوت است در نتيجه ميتوان گفت براي هر کاني يا کانسار خاص از روشهاي ژئوفيزيکي خاصي ميتوان استفاده کرد .

اين روشها عبارتنداز :

    روش گراني ، مغناطيسي، لرزه اي ، الکتريکي، الکترومغناطيسي ، مقاومت ويژه ، قطبش القايي ، راديواکتويته و.

    هر يک از اين روشها بطور مفصل در درس ژئوفيزيک اکتشافي بررسي ميشوند .

    پيجويي ژئوشيميايي :

    ژئوشيمي در مقايسه با ژئوفيزيک جديدتر است . پيجويي ژئوشيميايي تغييرات جزئي را که ناشي ار وجود ماده معدني (معمولاً في ) در نزديکي محل پيجويي است کشف ميکند . اين تغييرات در ترکيب شيميايي نمونه هاي گرفته شده از آب ، هوا ، خاک و گياهان اندازه گيري ميشود . بايد دانست که کشف اوليه ماده معدني با استفاده از روش ژئوشيمي فقط مقدمه و نقطه شروعي براي کشف مستقيم از طريق پيجويي زمين شناسي و يا پيجويي ژئوفيزيکي خواهد بود .

    ژئوشيمي اغلب در جاهايي که زمين شناسي و ژئوفيزيک نسبتا کارايي نداشته باشند ، کاراتر است . بطور کلي ژئوشيمي براي يافتن زغالسنگ ، کانيهاي غير في ، بوکسيت ، سنگهاي قيمتي يا کانسنگهاي آهن ، منگنز ، کروميت و تيتان مورد استفاده قرار نميگيرند .

ب - اکتشاف :

 اگر هدف پيجويي تعيين محل ناهنجاريهاي مربوط به کانسار کاني باشد ، هدف اکتشاف تعيين حدود وارزيابي آنهاست . در اکتشاف ، شکل هندسي ، گستره و ارزش يک کانسار را با استفاده از تکنيک هايي مشابه پيجويي ولي با دقتي بيشتر تعيين مي کند . در اکتشاف به عنوان مرحلهي دوم در عمر يک معدن ، فرايند جستجو در جريان و از طريق فازهاي تاکتيکي ارزيابي و بررسي تفضيلي ادامه مي يابد .

تفاوتهای بارزی میان پیجویی و اکتشاف وجود دارد که عبارتند از :

   · محل (عمليات ) : در مرحله ي اکتشاف منطقة مورد بررسي از نظر وسعت کاهش مييابد و مطلوبيت افزايش پيدا مي کند ، محل عمليات از هوا به سطح زمين و زير زمين منتقل مي گردد . ژئوفيزيک سطحي جايگزين ژئوفيزيک هوابردي مي شود ، کارهاي زمين شناسي به نحو فزاينده اي به زير سطح زمين سوق داده شده و تکنيک هاي اکتشافي زير سطحي بيشتر به کار گرفته مي شوند .

    · نمونه هاي فيزيکي : روشهاي مستقيم که شواهد فيزيکي عيني ارئه مي نمايند ، جاي خود را به روشهاي غير مستقيم اکتشافي مي دهند . از آنجا که امروزه بيشتر مواد معدني در دل زمين پنهان هستند ، براي به دست آوردن نمونه هاي واقعي از کاني بايستي روشهاي حفر زير زميني به کار گرفته شوند . معمول ترين اين روشها که امروزه مورد استفاده قرار ميگيرند، حفاري است .

  · اطلاعات (داده ها) : به منظور کاهش ريسک در جريان مرحله اکتشاف ، اطلاعات اساسي بيشتري درمورد کانسار هدف ، مورد نياز مي باشد .

به طور کلي مراحل پيشرفت در اکتشافات عبارتند از :

 1) نواحي مطلوب تعيين شده به روش پيجويي از طريق تکنيک هاي اکتشافي به طور کامل مشخص مي شوند . 2) نمونه برداري هم به صورت بخشي و هم در کل منطقه ي مشخص شده در مرحله ي قبل و به بياني کانسار کاني صورت مي پذيرد و نمونه ها تجزيه مي شود . 3) اطلاعات حاصل از نمونه ها جهت انجام براورد تناژ و عيار به کار گرفته مي شوند و با استفاده از تناژ و عيار براورد شده مي توان درآمد حاصل را محاسبه کرد و مقدمات لازم براي انجام مطالعات امکان سنجي معدنکاري را فراهم نمود .

درباره زمین شناسی ایران ، این باور وجود دارد که سرزمین ایران در بخش میانی کوهزاد آلپ - هیمالیا است ، که از باختر اروپا آغاز و پس از گذر از ترکیه ، ایران ، افغانستان تا تبت و شاید تا نزدیکی های برمه و اندونزی ادامه دارد . جایگاه زمین شناختی ویژه این کوهها در فصل مشترک دو قاره اوراسیا و گندوانا سبب شده تا درباره چگونگی پیدایش این نوار چین خورده دو انگاره بزرگ ناودیس تتیس و زمین ساخت ورقی مورد بحث باشد . بررسی دو انگارۀ یاد شده و گفتمان در این زمینه می تواند در بیان جایگاه زمین شناسی ایران کارساز باشد .